BALAXANI

Tarixçilərin araşdırması nəticəsində məlum olub ki,
Balaxanıda lap qədim zamanlardan mədrəsələr fəaliyyət göstərib. Böyük Mirzə
Ələkbər Sabirin də 1910-cu ildə Balaxanı məktəblərinin birində dərs deməsi də bunun
bariz nümunəsidir. Bir sıra şeirlərini də məhz Balaxanıda yazıb-yaradıb. Onun
kənd məktəbində işləməsinin maraqlı hekayətini Balaxanı sakini Azər bəy
danışır: "Şair yaşadığı Şamaxı rayonunda vərəm xəstəliyindən əziyyət çəkdiyi
vaxtlarda kənd milyonçusu Hacı Soltanəli onu Bakıya gətirdərək Kürdəxanı
qəsəbəsindəki şəxsi bağında müalicə etdirir. Mirzə sağalandan sonra Hacı
Soltanəli də şairin minnətdarlığının müqabilində ona kənddəki məktəbdə dərs
deməyi təklif edir. Şair də bu təklifə etiraz etmir”.

Balaxanı kəndi böyük şəxsiyyətlər yetişdirib. Bəstəkar Cahangir Cahangirov,
sabiq milli təhlükəsizlik naziri İlhüseyn Hüseynov, Milli Məclisin sədri Elmira
Qafarova bu kəndin yetirmələridir. Hazırda kəndin küçələrindən biri və 4 saylı
məktəb C.Cahangirovun adını daşıyır. Milyonçular kəndinin var-dövlətindən
əsər-əlamət qalmayıb. Kəndlilər deyir ki, ötən əsrin əvvəllərində
balaxanılıları bahalı geyimindən, məclislərə qızıl-zinət içində gəlməsindən
tanımaq olurdu.

Kənd sakinlərindən onu da öyrəndik ki, o zamanlar Balaxanı
milyonçuları arasında quyu fontan vuranda ağ kostyum geyinib pencəyin
yaxalığına qara neft çiləmək kimi böyük və indi bəlkə də sirli görünən bir ayin
olub. Bunun adına neft mərasimi deyilirdi. İnanca görə, ağ paltarın üstündəki o
qara ləkələr xeyir-bərəkət rəmzi idi. Milyonçular üstündə yağlı neft ləkələri
olan o bahalı paltarlarını çıxarıb evdə saxlayar, yudurtmazdılar.

Balaxanı kəndini gəzdikcə orta əsrlərə aid memarlıq abidələri, müxtəlif
türbələr qarşımıza çıxır. Kəndin ərazisi geniş olsa da məhəllələr olduqca
darısqaldır. Maraqlısı odur ki, kənddə nə az, nə çox - düz 3 məktəb fəaliyyət
göstərir. Onlardan biri rus təmayüllü məktəbdir. Balaxanı məhəllələrində xeyli
sayda "nikolayski” üslubunda inşa olunmuş evlərə də rast gəldik. Qırmızı üzlük vurulmuş
bu evlər indiyə qədər möhkəmliyini saxlayıb.

Balaxanıdakı qədimdən qalma "Cümə məscidi” bu gün də kənd
əhlinin üz tutduğu müqəddəs məkandır. Kənd qəbiristanlığında orta əsrlərdən
qalmış başqa bir məscid isə sovet dönəmində dağıdılmışdı. Onun yanında tarixi
abidə - İbrahim Şirvanşahın vəzirinin 1427-ci ildə oğlunun şərəfinə ucaltdığı
"Şakir ağa” türbəsi yerləşir. Bu abidə də dağıdılaraq sıradan çıxıb. Bu türbəni
bir dəfə sovet dövründə kommunist quldurları "dini abidə” deyərək dağıdıblar.
Bu türbədə 1976-cı ildə qazıntı işləri apararkən onun təməlindən qızıl
tapırlar. Həmin qızıllarla türbəni yararsız vəziyyətdə təmir edirlər. Sonralar
bu əməliyyatda xeyli yeyinti faktı aşkarlanır və iştirakçılar həbs edilir.
Türbə isə dağılmaqda davam edir.

Kəndin başqa bir ərazisində isə karvansara var - Şah Səfi karvansarası.
Balaxanıdakı tarixi abidələr arasında bu karvansaranın vəziyyəti bir az
babatdır. 1643-cü ildə inşa edilmiş bu abidə İpək Yolunun üstündə olduğundan o
zamankı bütün tacirlərin yolu buradan düşüb. Hazırda bu karvansaranın da təmirə
ehtiyacı var. Deyilənə görə, erməni-bolşevik dövründə ölümə məhkum olunmuş
adamları bu tarixi abidələrin qarşısında güllələyirmişlər.