Azərbaycan
neftinin tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Ərəb tarixçiləri,
coğrafiyaşünasları və səyyahlarından Əhməd Əl-Bəlaruri (IX əsr) Abşerondakı
iqtisadi həyatın qədimdən neftlə bağlı olduğunu göstərmiş, Əbu-İshaq İstəxri
(XI-X əsrlər), Əbu-d-Həsən Əli Məsudi (X əsr) Bakının neftli torpağı, Abşeronun
"ağ" və "qara" nefti haqqında məlumat vermişdir. İtalyan
səyyəhı Marko Polo (XIII-XIV əsrlər) Bakı neftinin yaxın Şərq ölkələrinə
aparılması, alman diplomatı və səyyahı Adam Oleari (XVII əsr) Bakıdakı neft
quyuları, türk səyyahı Evliya Çələbi (XVII əsr) neft mədənləri, neftin İrana,
Orta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana aparılması və neftin gətirdiyi illik
gəlir haqqında məlumat vermişdir. Balaxanıdakı
neft quyularından birində aşkar edilmiş daş üzərindəki yazı quyunun (35 m
dərinliyində) hələ 1594-cü ildə usta Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfindən qazılıb
istifadəyə verildiyi göstərilir. Əmin Əhməd Razinin (İran, 1601) məlumatına
görə XVI əsrin əvvəllərində Bakı ətrafında 500-ə qədər belə neft çalaları və
quyusu mövcud idi ki, bunlardan da həm "qara", həm də "ağ"
neft çıxarılırdı. Alman səyyahı, həkim və təbiətşünası Engelbert Kempfer İsveç
səfirliyinin katibi kimi 1683-cü ildə Abşeron yarımadasında Balaxanı, Binəqədi, Suraxanı
yataqlarında olmuş, neftin Abşeron yarımadasından İrana, Orta Asiyaya və Şimali
Qafqaza aparılmasını təsvir etmişdir. 1803-cü (1798) ildə Bakı sakini Qasımbəy
Mənsurbəyov Bibiheybət yaxınlığında, dənizdə, sahildən 18 m və 30 m aralı iki
neft quyusu qazdırmışdır.
Azərbaycan neft sənayesinin inkişaf
tarixində bir neçə mərhələlər ayrılır ki, bunların da hər birinin özünəməxsus
nailiyyətləri olmuşdur.
I
mərhələ 1847-ci ildən neftin mexaniki üsulla
qazılmış quyulardan hasil edilməsi ilə başlanır və 1920-ci ilə kimi davam edir.
1847-1848-ci illərdə ilk dəfə Bibiheybət və sonra Balaxanı yataqlarında mexaniki üsulla qazılmış quyulardan sənaye
əhəmiyyətli neft alınmış və həmin ildən də Azərbaycanın neft sənayesinin
inkişafı başlanır.
XIX əsrin əvvəllərində dünyada ilk
dəfə olaraq Bibiheybətdə sahildən 30 m aralı dənizdə qazılmış əl quyusundan
neft hasil edilmişdir.
1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma
zavodu (qurğusu) tikilir. 1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu
tikdirdi və dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə
etdi. 1867-ci ildə 15 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi.
Mexaniki üsulla
quyuların qazılmasının texnika-texnologiyası inkişaf etdikcə bir sıra yeni neft
yataqları aşkar edilir (Binəqədi, Pirallahı a., Suraxanı və s.), neft hasilatı
artır, neft sənayesinin infrastrukturu və neftin emalı inkişaf etməyə başlayır,
neftin hasilatı, emalı və satışı üzrə yüzlərlə firmalar yaradılır. Azərbaycanda
milli burjuaziya formalaşır, Bakı şəhəri dünyanın sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilir.
İlk dəfə Abşeron yarımadasında 1871-ci ildə Balaxanı-Sabunçu-Ramanı yatağı sənaye üsulu ilə işlənilməyə
başlandı. 1872-ci ildə neft sənayesində münasibətləri tənzimləmək məqsədilə iki
qanun qəbul edilir: "Neft mədənləri və neft məhsullarından aksiz vergisi
haqqında" və "İcarədarların əlində olan neftli səhələrin hərracla
fiziki şəxslərə satılması". 31 dekabr 1872-ci ildə neftli sahələrin ilk
satışında Balaxanıda 15 sahə,
Bibiheybətdə 2 sahə hərraca qoyulur. Ardi var...
